Het Internationaal Crimineel Tribunaal voor Rwanda

Arusha, het diplomatieke hart van Tanzania, herbergt het Internationaal Crimineel Tribunaal voor Rwanda. Sinds 1995 wil dat tribunaal een antwoord bieden op de genocide. Het Hof is een unieke schakel in de weg naar internationale normen voor humanitair recht en onmisbaar in de strijd tegen straffeloosheid. In oktober had ik de kans om een kijkje te nemen in de openbare rechtszaken.

Terwijl de vorig jaar opgerichte Gacaca-tribunalen meer dan 100 000 verdachten vervolgen voor hun aandeel in de gruwel, specialiseert het VN-tribunaal zich in het opsporen van de ‘breinen’ achter de genocide. Deze mensen vluchtten het land uit – omdat ze daar de middelen toe hadden – en worden gezocht in verschillende delen van de wereld.

De creatie van het ICTR gaf het startschot voor een grotere samenwerking op het gebied van internationaal humanitair recht. Het hof zette niet alleen de toon voor het oprichten van tribunalen in conflictsituaties – denk maar aan Joegoslavië, Sierra Leone, Cambodia of Oost-Timor – maar legde met diverse beslissingen omtrent rechtspraak ook enkele fundamentele grondstenen voor het internationaal recht.

Een duidelijk signaal naar de hoogste autoriteiten

Onder de veroordeelden is Jean Kambanda, de man die premier was van Rwanda tijdens de genocide. Hij is daarmee het eerste staatshoofd dat ooit veroordeeld werd voor genocide. Zijn zaak maakt duidelijk dat internationaal recht ook geldt voor de hoogste autoriteiten en creëerde mee de voorwaarden om vervolging in te zetten tegen generaal Augusto Pinochet in Chili, president Hissein Habre in Chad en Slobodan Milosevic in Servië.

Veertien ministers uit de Rwandese interim-regering van 1994 verblijven in detentie van het tribunaal, net als diverse militaire opperbevelhebbers, hoogstaande overheidsofficieren, prominente zakenlui, kerkleiders, journalisten, intellectuelen en andere invloedrijke figuren.

Uniek in Afrika

Het tribunaal bevat de eerste detentiefaciliteit die ooit gebouwd werd door en onder de controle staat van de VN. Ook het getuigensysteem is uniek op het Afrikaanse continent. Voor de meeste getuigen zijn beschermende maatregelen nodig, zodat ze anoniem kunnen blijven. Daarom heeft het tribunaal een gesofisticeerd programma uitgedokterd om getuigen van waar ook ter wereld veilig naar Arusha te kunnen brengen en terug. Indien nodig, voorziet het Hof hen van een nieuwe woonplaats en een nieuwe identiteit, in Rwanda of erbuiten.

De constructieve invloed van het ICTR op de Afrikaanse en mondiale samenwerking is immens. Voor het uitvoeren van arrestaties krijgt het tribunaal assistentie van de staten waarin de verdachten zich bevinden. Al 22 landen, waaronder 15 Afrikaanse, verleenden op die manier al hun samenwerking. Andere landen assisteren de rechtsgang dan weer door de mobiliteit van de getuigen mogelijk te maken, door hun eigen gevangenissen aan te bieden en/of door bijdragen te leveren aan het Trust Fund van het hof.

Openbare rechtszaken

Het Hof bestaat uit 3 organen: de rechtszalen en het Hof van Beroep, het Bureau van de Openbare Aanklager en de Registratie. Het Hof van Beroep zetelt in Den Haag en is hetzelfde Hof waar zich het Joegoslavië-tribunaal afspeelt. Net zoals in Den Haag zijn de rechtszaken openbaar.

Bij aankomst ontvang je een koptelefoon voor de simultane vertaling in Swahili, Frans, Engels en Kinyarwanda. Daarmee neem je plaats aan grote glazen ramen, waarachter zich het proces afspeelt. De getuigen zitten achter een gordijn.

Voor mijn ogen speelt zich de dertiende dag af van de zaak tegen de vroegere minister van financiën, Emmanuel Ndindabahizi, die door België werd uitgeleverd aan het Tribunaal in september 2001. Volgens het Hof heeft hij aanvallen tegen Tutsi’s in zijn geboorteprovincie Kibuye geleid of heeft er rechtstreeks aan deelgenomen door aan milities van de Interahamwe wapens te leveren en wegversperringen op te richten. Bij die slachtpartijen zouden ongeveer 30 000 mensen omgekomen zijn.

Het Tribunaal legde vast dat verkrachting internationaal erkend kan worden als een wapen bij genocide.

De zaak Ndindabahizi is een van de acht lopende rechtszaken. Niet allen de omvang en de openbaarheid, maar ook de tand des tijds maken het tot een van de meest complexe rechtszaken in de geschiedenis. Niet zelden hoor ik getuigen antwoorden dat de feiten te lang geleden zijn om zich belangrijke details te herinneren. Toch betrekken de afgewerkte en lopende zaken al de helft van alle gearresteerden.

Bouwen aan een kader voor internationale rechtspraak

De beslissingen van het tribunaal spelen een sleutelrol in vraagstukken omtrent jurisdictie, procedure en bewijsvoering. Meerdere besluiten werden al aangewend door het Joegoslavië-Tribunaal en door rechtshoven wereldwijd. Het bekendste en misschien wel belangrijkste voorbeeld is de nieuwe definitie van het Hof voor verkrachting binnen internationaal recht als een potentieel wapen bij genocide.

Zo timmert het Hof mee aan de vervanging van straffeloosheid door een wereldwijde cultuur van aansprakelijkheid.